LIMBURG / KERKRADE / MARGRATEN

Na de geallieerde landingen in Normandië op 6 juni 1944 en de snelle opmars, verwachten velen dat de oorlog spoedig voorbij zou zijn. Niets is minder waar. Na de bevrijding van Kerkrade-West op 17 september is de vaart eruit. De Amerikanen bereiden zich voorop het doorbreken van de bunkerstellingen van de Westwall, die vlak langs de oostgrens van Kerkrade loopt. Vermoedelijk om meer vrijheid van handelen te krijgen, besluit de Duitse legerleiding om Kerkrade te ontruimen.

BELEGERDE STAD

Vanaf 10 september 1944, werd de naderende bevrijding zichtbaar voor de bewoners van Kerkrade. Die dag begon de terugtocht van Duitsers in al of niet onderweg gestolen vervoermiddelen. Kerkrade leek een belegerde stad met al dat materieel in de straten. Kerkrade werd echter in twee etappes bevrijd en daar rekende met name in het oostelijk stadsdeel geen mens op.

SCHUILKELDERS

Uiteraard zijn kommer en kwel van ouders en buurtgenoten aan mij voorbijgegaan. Vaag kan ik mij herinneren dat we in de kelder moesten schuilen. Om contact met de buren te kunnen houden was er in de scheidingsmuur een gat gemaakt. Eveneens waren er uit voorzorg een aantal houten stutten geplaatst. Regelmatig vlogen er vliegtuigen over om hun bombardementen uit te voeren. Meestal in de nachtelijke uren met heftige beschietingen door afweergeschut. Angstaanjagend met gierende inslagen en regelmatig kwamen bommen terecht op plaatsen die niet gepland waren.

LUCHTALARM

Gierende granaten die insloegen en ronkende vliegtuigen die overvlogen voor hun bombardementen op Duitsland. Regelmatig klonk het luchtalarm; er werd hevig geschoten, inslaande granaatscherven klonken beangstigend. De bevrijders binnen handbereik, maar toch zo veraf. Zij hadden tijd nodig om hun gewonden te verzorgen, de munitie en brandstof voorraden aan te vullen en versterkingen te laten aanrukken. Ondertussen werd de situatie in het bezette deel van Kerkrade kritiek. Voedsel was schaars, leidingwater was er niet meer, evenmin elektriciteit. Een aantal mensen werd door granaatvuur gedood terwijl zij aardappels rooiden.

EVACUATIE BEVEL

Op zondag 24 september ontvangt de Kerkraadse commissaris van politie het volgende evacuatiebevel van de plaatselijke Duitse commandant, Hauptmann Bartel: De stad moet de volgende morgen, 25 september1944, geëvacueerd worden. Vrijwillig mag niemand achterblijven, behalve die personen die voor de instandhouding van de mijn nodig zijn. De politie moet de evacuatie regelen en mag dan ook de stad verlaten. Waarschijnlijk beseffend dat de Amerikanen grote hinder zullen ondervinden van de duizenden ontheemden, laat Bartel de Kerkradenaren hun toevlucht zoeken in reeds bevrijd gebied, een unieke historische gebeurtenis.

STAAKT HET VUREN

Er wordt een staakt het vuren tussen Duitsers en Amerikanen overeengekomen en op maandagmorgen passeren de evacués de wegkruising waar thans een infozuil geplaatst is. De stoet groeit aan tot 30.000 personen en trekt via de Stationsstraat richting bevrijd gebied. Bij Valkenhuizen is de weg naar Heerlen door de Geallieerden versperd en wordt de colonne langs klooster Imstenrade richting Ubabachtsberg gedirigeerd. Bij Imstenrade slaat het noodlot toe. Tijdens de gedwongen evacuatie en verwoestende granaatinslagen lagen we in de modder. Ik voelde de warme bescherming van moeder. Om ons heen 13 doden en tientallen gewonden. Lichamen werden afgedekt.

GASTGEMEENTEN

Vanaf Ubachtsberg lost de menigte zich op in gemeentes in de wijde omtrek, waar de Kerkradenaren met grote gastvrijheid worden ontvangen. Met ongeveer 25 gezinnen werden we ondergebracht in de harmoniezaal van Beek. Ik was een van de jongste; moeder nam mij vaker mee op haar tochten langs de boerderijen om ons van extra voeding te voorzien. Een herdenkingszuil met plaquette brengt deze trieste geschiedenis in herinnering.

Hoewel Kerkrade op 5 oktober door de Duitsers verlaten is, mogen Kerkradenaren pas op 22 oktober, na de val van Aken, weer naar de zwaar getroffen stad terug. Allesoverheersend zijn de gevoelens van opluchting en dankbaarheid tegenover de inwoners van de Zuid-Limburgse gastgemeenten, die een maand lang voedsel en onderdak aan de evacués verschaften.

THUISKOMST

Dinsdag 24 oktober 1944; eindelijk mochten de bewoners van Kerkrade zich in omgekeerde richting begeven. Tussen het drukke legerverkeer van de Amerikanen op de Zuid-Limburgse wegen, trokken de evacués met kinderwagens, vrachtwagens, koffers, zakken en kisten huiswaarts. Althans wat er overgebleven was van thuis. Veel mensen vonden in plaats van hun woonhuis een puinhoop. De stad bood een ongelofelijk triest beeld. Doorschoten huizen en talrijke vernielingen gaven een beeld van verlatenheid en ellende.

WOONWIJK

In onze woonwijk was veel vernield. Het huis tegenover ons had geen dak meer. In de muur waren vele granaatinslagen. Diepe gaten in de straten en tuinen. Het laatste huis in de korte Nassaustraat was geheel verwoest, alleen het trappenhuis was gebleven. In de kelder lagen twee Duitse helmen. In de hoek een enorme drol. De trottoirs stonden vol munitiekisten. Amerikaans negersoldaat gaf mij een reep chocolade. Ik rende naar huis om te vertellen dat ik ‘Zwarte Piet’ had gezien.

AMERIKANEN

De Amerikanen zaten ruim in hun materiaal en sprongen daar nogal verkwistend mee om. Althans in de ogen van de Limburgers, die onder de bezetting hadden geleerd te woekeren met wat ze hadden. Armoede maakt vindingrijk en men had al snel door dat allerlei spullen die de militairen dumpten, interessante toepassingen boden. Wie een parachute wist te bemachtigen, was de koning te rijk, want het fijne nylon was beter dan het beste textiel dat toen te krijgen was. Heel wat communie- of bruidsjurken zijn er gemaakt van parachutestof.

GRANAATHULZEN

De koperen granaathulzen vormen een apart verhaal. Duizenden zijn achtergebleven. Overal waar kanonnen hun projectielen met daverende salvo's in de richting van de vijand joegen, werden ze nog gloeiend heet, op grote hopen gegooid. Maar die blinkende schrootbergen verdwenen als sneeuw voor de zon zodra de soldaten met hun geschut verder trokken. Dan waren omwonenden er als de kippen bij om de hulzen mee naar huis te slepen. Koper was goud waard en je kon er van alles mee doen. Het waren gewilde artikelen. Vaak werden ze gebruikt als bloemen vaas. Lange tijd hebben enkele granaathulzen de schouw van mijn ouders gesierd.

RESTCENTERS

De abdij van Rolduc was één van de ‘Restcenters’ die de Amerikanen in Zuid-Limburg hadden ingericht om de moe gevochten mannen na de slag om Aken wat op verhaal te laten komen. Zij kwamen rechtstreeks van het front en verheugden zich op een korte rustpauze. In een van de weilanden stond een tentenkamp en veldkeuken. Buurtbewoners waren er te vinden om eten te bietsen. De blikjes melkpoeder en cornedbeef werden in grote dank aangenomen. De bevrijders werden enorm geadoreerd; kortstondige liefdes ontstonden. Een enorme geboortegolf was later het gevolg...!!!

OLD HICKORY DIVISIE

Maar feest werd er voorlopig niet gevierd. Eerst moest Kerkrade zijn wonden likken. De mensen waren blij en dankbaar. In totaal hebben 240 Amerikanen hun leven gegeven voor de bevrijding van Kerkrade. D.day was in Limburg voorbij, Als dank aan de bevrijders is in Kerkrade een plein genoemd naar de 'Old Hickory Divisie.'

REST VAN NEDERLAND

Het zuiden van Nederland was bevrijd; later volgde een deel van Gelderland, Overijssel, Drenthe, Groningen en Friesland. Kort daarna hingen de vlaggen uit. Maar beide Hollanden, Utrecht en een deel van Gelderland bleven in de ijzeren greep van de Duitsers. Dan kwam de winter van 1944 op 1945. Als een zwart spook sloop de honger vooral in de grote steden. Mensen ruilden hun laatste bezit voor een hapje eten. Ze stroopten het land af naar aardappelen en graan. Velen hebben door gebrek aan voedsel niet overleefd.

CAPITULATIE

Op 5 mei 1945 was het eindelijk zover. Duitsland capituleerde. De balans van droefheid en vreugde kon worden opgemaakt. Landgenoten beleefden zeer bewogen jaren, vol geweld en soms diepe emoties, die nu nog niet zijn uitgewoed.

MARGRATEN

Op 10 november 1944 werd op de Amerikaanse begraafplaats in Margraten de eerste gesneuveld soldaat begraven. Het oorlogskerkhof, dat kort na de bevrijding onder erbarmelijke omstandigheden moest worden aangelegd, is een heel speciaal stukje Limburg geworden. Het pad van onze bevrijders is niet over rozen gegaan. Velen hebben het niet gehaald. Meer dan 8000 namen zijn gegrift in wit marmer. Margraten is hun laatste rustplaats. 

HERDENKEN

Oktober 2014; in het ´Limburgs Dagblad´ stond Kerkrade stil bij het trauma van 70 jaar geleden. De strijd om de stad en een evacuatie kostte in september en oktober 1944 meer dan driehonderd levens. Een reconstructie aan de hand van krantenartikelen, dagboeknotities en getuigenissen. Ieder met een eigen verhaal. Uiteraard zijn kommer en kwel van ouders en landgenoten aan mij voorbijgegaan. Samenvatting vanuit krantenartikelen, van horen zeggen, en onschuldige kinderogen. Uiteindelijk vertaald in een persoonlijk gedicht.

MEMORIES

Donkere, sombere oorlogsjaren; waren mijn kleuterjaren. Zorgen van ouders en landgenoten; kinderen onbekommerd, die genoten. Vreugde en verdriet toen ze kwamen; langverwachte Amerikanen. Door de druk van geallieerden; Duitsers die ons evacueerden. Beschietingen boven Imstenrade; mensen in paniek uit Kerkrade. Vernietigend was het lood; dertien mensen vonden de dood.

Bevrijding; soldaat, daar stond hij dan. In uniform, een zwarte man. Do you like it, een hele reep; chocolade en een stuk zeep. Zwaar bevochten gronden; ontelbare doden en gewonden. Slachtoffers aan beide zijden; witte kruizen in groene weiden. Wordt de mensheid ooit nog wijs; strijden we tot elke prijs?  Blijft het geweld steeds bestaan; zal het ooit nog overgaan?

BRON: KRANTENARTIKELEN / DAGBOEKNOTITIES